Það er líklega ekkert mikilvægara stjórnmálamanni en að njóta almenns trausts. Þess vegna kemur það mér alltaf jafn mikið á óvart þegar stjórnmálamenn draga ályktanir í mikilvægum málum sem virðast hvorki byggja á rökum né reynslu. Það treysta nefnilega fáir stjórnmálamanni sem byggir afstöðu sína á kreddum og alvöruleysi. Viðbrögð sjálfstæðismanna við fyrirsjáanlegu og yfirvofandi gjaldþroti Íbúðalánasjóðs hafa því komið mér á óvart, ekki síst þar sem það blasir við öllum að Sjálfstæðisflokkinn bráðvantar að sannfæra fleiri kjósendur um að honum sé treystandi fyrir efnahagsmálum.
Gjaldþrot Íbúðalánasjóðs (nú ÍL-sjóður) hefur verið fyrirsjáanlegt um árabil, enda ekki að ástæðulausu sem Alþingi ákvað árið 2010 að setja á fót sérstaka rannsóknarnefnd valinkunnra sérfræðinga sem var falið að rannsaka málið. Skýrsla nefndarinnar var birt árið 2013 og þar er m.a. fjallað um ábyrgð stjórnmálamanna á lögum sem samþykkt voru árið 2004 og leiddu til þeirra kerfisbreytinga sem kosta munu almenning um 50-200 milljarða króna þegar upp verður staðið. Þar segir í kafla 9.4.6: „Fyrir Alþingi var lagt lagafrumvarp um nýtt form á fjármögnun Íbúðalánasjóðs sem fól í sér mikla áhættu fyrir ríkissjóð … Frumvarpið gerði ráð fyrir að fjármögnunarbréf sjóðsins yrðu hvorki innkallanleg né lántakar þyrftu að greiða uppgreiðslugjald. Það voru mistök. … Alþingi samþykkti lögin þrátt fyrir aðvaranir Seðlabankans. … Ábyrgðin er fyrst og fremst þingsins að samþykkja gölluð lög.“
Það vekur óneitanlega athygli að meðal þeirra þingmanna sem greiddu þessu gallaða frumvarpi atkvæði sitt eru báðir þeir menn sem nú eru í framboði til formanns Sjálfstæðisflokksins, orkumálaráðherrann Guðlaugur Þór Þórðarson og Bjarni Benediktsson fjármálaráðherra, sá hinn sami og telur sig nú hæfan til að gæta hagsmuna skattgreiðenda í málinu. Þeir Guðlaugur og Bjarni kunna að halda því fram núna að þingmenn hafi á sínum tíma verið fullvissaðir um að Íbúðalánasjóður myndi grípa til almennrar áhættustýringar sem átti að koma í veg fyrir að skattgreiðendur sætu uppi með milljarða tjón. En þá hafa þeir greinilega hvorki tekið mark á viðvörunum Seðlabankans né lagt við hlustir í þingsal þegar flokksbróðir þeirra, Pétur Blöndal, varaði við afleiðingum frumvarpsins. Hann sagði í þingræðu þann 29. mars 2004 að sá augljósi vandi sem frumvarpið skapaði væri óleysanlegur. Gert væri ráð fyrir að skuldabréf sjóðsins yrðu seld með óbreytanlegum vöxtum til framtíðar og ef vextir lækkuðu niður í það sem tíðkaðist í löndunum í kringum okkur þá gæti þetta orðið „óskaplegur baggi fyrir ríkissjóð … Ríkissjóður er með ábyrgð á þessum bréfum en hefur enga útgönguleið ef vextir lækka mjög mikið. Það getur orðið mjög þungbært fyrir ríkissjóð. … Menn þurfa að átta sig á þessu og ganga með galopin augun af því að þeir eru að taka á sig mjög mikla skuldbindingu fyrir ríkissjóð og ég vara við því.“
Því miður virðist mannvalið í Sjálfstæðisflokknum heldur hafa versnað síðan þessi orð féllu og þekking innan hans á hagstjórnarmálum síst hafa aukist. Að minnsta kosti ef tekið er mið af ályktunum sem þingmenn Sjálfstæðisflokksins virðast hafa dregið af þessu örlagaríka frumvarpi sem þingmenn Sjálfstæðisflokksins greiddu atkvæði sitt árið 2004. Þannig skrifaði t.d. þingmaður flokksins grein á liðnu ári þar sem hann heldur því fram að saga Íbúðalánasjóðs sýni fram á að ríkið eigi ekki að vasast í rekstri fjármálastofnana, en nefnir ekki einu orði mistökin sem þingmenn sjálfstæðisflokksins gerðu við lagasetninguna 2004. Það er svona eins og að horfa á skip sigla á ísjaka og sökkva og álykta út frá því að skip eigi ekki að vasast í því að sigla, frekar en að styrkja hefði þurft stefni skipsins eða hafa einhvern á útkikki. Annar þingmaður Sjálfstæðisflokksins tók nýverið viðtal við fjármálaráðherra þar sem sá síðarnefndi lýsti því ágætlega hvernig áhættan sem hann og aðrir þingmenn Sjálfstæðisflokksins tóku með lögunum árið 2004 hefði „raungerst.“ En spyrillinn, þingmaður flokksins, var svo uppfullur af pólitískum kreddum að hann áttaði sig ekki á orsökum og afleiðingum málsins og ályktaði að gjaldþrot Íbúðalánasjóðs sýndi fram á að rekstur opinberrar lánastofnunar eða samfélagsbanka væri „bara vitleysa.“ Ef þingmanninum þykir þetta frambærilegur málflutningur þá má eflaust gagnálykta á jafn grunnhygginn hátt að bankahrunið 2008, sem kostaði almenning ómældar fjárhæðir og erfiðleika, hafi sýnt fram á að rekstur banka í einkaeigu sé bara vitleysa.
Það er óumdeilt að gjörðir þingmanna Sjálfstæðisflokksins 2004 eru orsök þess að almenningur situr nú uppi með skuldir Íbúðalánasjóðs á sínum herðum. Afleiðingar málsins virðast hins vegar ætla að verða umdeildari. Þingmenn Sjálfstæðisflokksins virðast draga þann lærdóm einan að fjármálastarfsemi eigi aldrei að vera rekin á samfélagslegum forsendum. Aðrir hljóta þá að álykta að málsvarar Sjálfstæðisflokksins séu enn það kreddufastir og alvörulausir að þeim sé ekki treystandi fyrir efnahagsstjórninni. Annað væri „bara vitleysa.“
30. okt. 2022
12. sep. 2022
Efnahagsleg áhætta virkjanastefnunnar
Landsvirkjun hefur vegnað vel á síðustu misserum, ekki síst vegna mikilla verðhækkana á álmörkuðum á liðnu ári og fyrstu tveimur mánuðum þessa árs. Fram hefur komið að rekstrartekjur fyrirtækisins á fyrri helmingi ársins hafi verið hærri en nokkru sinni. Það er því sannarlega ástæða til að gleðjast yfir þeirri stöðu sem Landsvirkjun er í þessa stundina ‒ er á meðan er. En verandi reynslunni ríkari eftir hrun alþjóðlegra fjármálamarkaða 2008 þá verðum við að gera ráð fyrir þeim möguleika að veður skipist fljótt í lofti.
Samkvæmt S&P er Landsvirkjun með lánshæfismatið BBB+. Í BBB flokk falla fyrirtæki sem eru talin hafa burði til að standa við skuldbindingar sínar í núverandi ástandi en kunna að lenda í vandræðum ef halla tekur undan fæti í hagkerfi heimsins. Það ætti því að hringja varúðarbjöllum í höfuðstöðvum Landsvirkjunar að heimsmarkaðsverð á áli hefur fallið um 39% á síðustu sex mánuðum, hagvöxtur í Evrópu fer hratt minnkandi og vextir fara hratt hækkandi á þeim mörkuðum sem Landsvirkjun sækir lán. Hér á landi er síðan brýnasta hagstjórnarverkefnið að ná niður verðbólgu í umhverfi þar sem við sjáum fram á mikla fjárfestingarþörf á húsnæðismarkaði og stjórnvöld boða mikla fjárfestingar, t.d á samgönguinnviðum. Þá lítur út fyrir að hagvöxtur verði hár á næstu árum og frá atvinnulífinu berast þau tíðindi að útlán til fyrirtækja fari ört vaxandi og að sjaldan eða aldrei hafi fyrirtæki skort starfsfólk eins og nú. Peningastefnunefnd Seðlabankans telur að herða þurfi taumhaldið og ákvarðanir í atvinnulífi muni skipta miklu um hversu hátt vextir þurfa að fara.
Það er því ekkert í hagkerfinu, hvorki hér á landi né á heimsvísu, sem gefur til kynna að nú sé rétt að hefja stórfelldar virkjanaframkvæmdir í þeim anda sem stjórnvöld og forysta Landsvirkjunar hafa boðað. Þvert á móti. Undir þessum kringumstæðum þarf að koma í veg fyrir að Landsvirkjun hefji vegferð lánadrifinnar virkjanastefnu sem myndi að líkindum kosta almenning og þorra íslenskra fyrirtækja milljarða vegna vaxtahækkana. Ráðlegra væri að nýta næstu ár til að lækka áfram skuldir Landsvirkjunar svo fyrirtækið geti stuðlað að stöðugleika í hagkerfinu, skilað samfélaginu arðgreiðslum og byggt sig upp fjárhagslega til að takast á við þann ólgusjó sem mun skekja efnahagskerfi heimsins næstu árin.
Samkvæmt S&P er Landsvirkjun með lánshæfismatið BBB+. Í BBB flokk falla fyrirtæki sem eru talin hafa burði til að standa við skuldbindingar sínar í núverandi ástandi en kunna að lenda í vandræðum ef halla tekur undan fæti í hagkerfi heimsins. Það ætti því að hringja varúðarbjöllum í höfuðstöðvum Landsvirkjunar að heimsmarkaðsverð á áli hefur fallið um 39% á síðustu sex mánuðum, hagvöxtur í Evrópu fer hratt minnkandi og vextir fara hratt hækkandi á þeim mörkuðum sem Landsvirkjun sækir lán. Hér á landi er síðan brýnasta hagstjórnarverkefnið að ná niður verðbólgu í umhverfi þar sem við sjáum fram á mikla fjárfestingarþörf á húsnæðismarkaði og stjórnvöld boða mikla fjárfestingar, t.d á samgönguinnviðum. Þá lítur út fyrir að hagvöxtur verði hár á næstu árum og frá atvinnulífinu berast þau tíðindi að útlán til fyrirtækja fari ört vaxandi og að sjaldan eða aldrei hafi fyrirtæki skort starfsfólk eins og nú. Peningastefnunefnd Seðlabankans telur að herða þurfi taumhaldið og ákvarðanir í atvinnulífi muni skipta miklu um hversu hátt vextir þurfa að fara.
Það er því ekkert í hagkerfinu, hvorki hér á landi né á heimsvísu, sem gefur til kynna að nú sé rétt að hefja stórfelldar virkjanaframkvæmdir í þeim anda sem stjórnvöld og forysta Landsvirkjunar hafa boðað. Þvert á móti. Undir þessum kringumstæðum þarf að koma í veg fyrir að Landsvirkjun hefji vegferð lánadrifinnar virkjanastefnu sem myndi að líkindum kosta almenning og þorra íslenskra fyrirtækja milljarða vegna vaxtahækkana. Ráðlegra væri að nýta næstu ár til að lækka áfram skuldir Landsvirkjunar svo fyrirtækið geti stuðlað að stöðugleika í hagkerfinu, skilað samfélaginu arðgreiðslum og byggt sig upp fjárhagslega til að takast á við þann ólgusjó sem mun skekja efnahagskerfi heimsins næstu árin.
11. apr. 2022
Góðærisblinda Landsvirkjunar
Stjórnendum Landsvirkjunar varð tíðrætt um það á ársfundi nýverið að fyrirtækið ætlaði að taka vel á móti framtíðinni. Það var augljóst af kynningum á fundinum að þessi framtíð felur í sér gjörnýtingu íslenskra vatnsfalla og jarðhitasvæða. Því til réttlætingar var t.d. vísað í stjórnarsáttmála ríkisstjórnarinnar þar sem segir að ná eigi fullum orkuskiptum 2040 og Ísland verði þá óháð jarðefnaeldsneyti. Stjórnendum Landsvirkjunar varð líka tíðrætt um nýlega orkuskýrslu umhverfisráðherra og virðast líta á orkufrekustu sviðsmynd hennar sem verkefnahandbók fyrir fyrirtækið. Samkvæmt sviðsmyndum skýrslunnar þarf að auka orkuframleiðslu um 68% til 124% til 2040 ef ná á ,,fullum orkuskiptum“. Það eru 13.000 til 23.694 nýjar gígawattstundir (GWs) á átján árum, eða þrjár til fimm nýjar Kárahnjúkavirkjanir. Kárahnjúkavirkjun er að vísu svo óvenju stór virkjun á íslenskan mælikvarða að það væri kannski eðlilegra að miða við virkjun sem er nær meðalstærð virkjana hér á landi, t.d. Blönduvirkjun sem hefur 720 GWs orkugetu. Framtíðarsýn Landsvirkjunar er þá að reisa 18 til 33 slíkar virkjanir á næstu 18 árum.
En Blönduvirkjun verður víst ekki reist nema einu sinni. Og hvaða svæði þarf þá að leggja undir virkjanir til að framtíð Landsvirkjunar og ríkisstjórnarinnar verði að veruleika? Nefnum nokkur:
Það er ekki mjög hughreystandi að horfa upp á forystu Landsvirkjunar tapa jarðtengingu með tali um tvöföldun raforkuframleiðslu á fáum árum. Við getum rétt ímyndað okkur hvaða efnahagslegu áhrif það hefði ef hér ætti að reisa fimm Kárahnjúkavirkjanir á tveimur áratugum. Það þarf ekki langskólanám í hagfræði til að sjá fyrir sér að Seðlabankinn þyrfti að grípa til verulegra vaxtahækkana til að kæla hagkerfið, skortur yrði á vinnuafli í öðrum atvinnugreinum og húsnæðisskortur myndi aukast vegna mikils innflutnings verkafólks. En kannski má rekja þetta óraunsæi forystu Landsvirkjunar til þess að fyrirtækið nýtur nú óvenju góðs rekstrarumhverfis þar sem afurðaverð er í hæstu hæðum og vaxtakjör með besta móti. Það væri þá ekki í fyrsta skipti sem íslenskir athafnamenn eru slegnir góðærisblindu rétt áður en vaxtahækkanir og leiðrétting verðlags á heimsmarkaði kippa þeim aftur niður á jörðina.
Tökum vel á móti framtíðinni, en reynum að gera það með sæmilegu raunsæi. Virkjum það litla sem við þurfum til að rafvæða bílaflotann, en dokum svo við til að sjá hvort og þá hvaða tæknilausnir verða þróaðar fyrir orkuskipti í samgöngum á sjó og í lofti. Það er ástæðulaust að hefja stórkostleg átök um virkjanamál fyrr en að það liggur ljóst fyrir hvort virkjana sé þörf.
En Blönduvirkjun verður víst ekki reist nema einu sinni. Og hvaða svæði þarf þá að leggja undir virkjanir til að framtíð Landsvirkjunar og ríkisstjórnarinnar verði að veruleika? Nefnum nokkur:
- Hrafnarbjargavirkjun (585 GWs) og Fljótshnjútsvirkjun (405 GWs) í Skjálfandafljóti. Þær myndu eyðileggja Aldeyjarfoss og fleiri náttúruverðmæta í fljótinu. Svæðin eru auk þess í verndarflokki rammaáætlunar samkvæmt þeim tillögum sem liggja nú fyrir Alþingi.
- Skatastaðavirkjun (1090 GWs) og Villinganesvirkjun (215 GWs) í Jökulsánum í Skagafirði sem eru í verndarflokki rammaáætlunar samkvæmt tillögum sem nú liggja fyrir Alþingi.
- Hvamms- (720 GWs), Holta- (450 GWs) og Urriðafossvirkjunar í neðri hluta Þjórsár (1037 GWs). Þetta eru umdeildar virkjanir, enda fyrstu stórvirkjanir Landsvirkjunar í byggð sem hefðu auk þess neikvæð áhrif á stærsta villta laxastofn landsins og þurrkuðu upp vatnsmesta foss landsins.
- Stækkun Blönduveitu (195 GWs) og vindmyllur í Blöndulundi (350 GWs).
- Vindmyllur í Búrfellslundi (300 GWs).
- Stækkun Kröfluvirkjunar (370 GWs).
- Hvalárvirkjunar í Árneshreppi (320 GWs) sem er mjög umdeildur og óhagkvæmur virkjanakostur og Austurgilsvirkjun á Vestjörðum (228 GWs)
- Hagavatnsvirkjun (120 GWs) og Skrokkalda á hálendinu (260 GWs) sem hafa mætt harðri andstöðu ferðaþjónustu og náttúruverndarfólks.
- Eldvörp á Reykjanesi (410 GWs) og Trölladyngja (410 GWs). Einhver fallegustu jarðhitasvæði landsins í næsta nágrenni við höfuðborgarsvæðið.
- Bjarnarflagsvirkjun við Mývatn (756 GWs). Virkjunin gæti haft neikvæð áhrif á ómetanlegt lífríki vatnsins og er auk þess í jaðri þorpsins í Reykjahlíð.
- Hverfisfljótsvirkjun (244 GWs), Hólmsárvirkjun (480 GWs) og Búlandsvirkjun (1057 GWs) í Skaftárhreppi. Allt virkjanir sem myndu spilla ægifögru svæði á hálendisjaðrinum.
Það er ekki mjög hughreystandi að horfa upp á forystu Landsvirkjunar tapa jarðtengingu með tali um tvöföldun raforkuframleiðslu á fáum árum. Við getum rétt ímyndað okkur hvaða efnahagslegu áhrif það hefði ef hér ætti að reisa fimm Kárahnjúkavirkjanir á tveimur áratugum. Það þarf ekki langskólanám í hagfræði til að sjá fyrir sér að Seðlabankinn þyrfti að grípa til verulegra vaxtahækkana til að kæla hagkerfið, skortur yrði á vinnuafli í öðrum atvinnugreinum og húsnæðisskortur myndi aukast vegna mikils innflutnings verkafólks. En kannski má rekja þetta óraunsæi forystu Landsvirkjunar til þess að fyrirtækið nýtur nú óvenju góðs rekstrarumhverfis þar sem afurðaverð er í hæstu hæðum og vaxtakjör með besta móti. Það væri þá ekki í fyrsta skipti sem íslenskir athafnamenn eru slegnir góðærisblindu rétt áður en vaxtahækkanir og leiðrétting verðlags á heimsmarkaði kippa þeim aftur niður á jörðina.
Tökum vel á móti framtíðinni, en reynum að gera það með sæmilegu raunsæi. Virkjum það litla sem við þurfum til að rafvæða bílaflotann, en dokum svo við til að sjá hvort og þá hvaða tæknilausnir verða þróaðar fyrir orkuskipti í samgöngum á sjó og í lofti. Það er ástæðulaust að hefja stórkostleg átök um virkjanamál fyrr en að það liggur ljóst fyrir hvort virkjana sé þörf.
11. mar. 2022
Meintur orkuskortur og áhrif alþjóðamarkaða
Umræða um meintan raforkuskort hjá raforkuríkustu þjóð heims hefur verið hávær frá því á haustmánuðum. Hún hefur verið rekin áfram af forstjóra Landsvirkjunar sem byrjaði að lýsa því yfir 30. september að fyrirtækið þyrfti að reisa fleiri virkjanir þar sem raforkukerfið „væri nálægt því að vera fullnýtt og að mestu bundið í langtímasamningum við núverandi viðskiptavini“.
Í tilkynningu Landsvirkjunar 19. nóvember var því síðan lýst að viðskiptavinir fyrirtækisins hefðu jafnt og þétt aukið raforkunotkun sína og keyrðu flestir „á fullum afköstum“. Raforkukerfið væri því þá þegar orðið nær „fullnýtt“. Þegar við þetta bættist svo lélegt vatnsár þá átti ekki að koma neinum á óvart að Landsvirkjun ætti ekki til umframorku á afsláttarkjörum þegar útgerðarmenn vildu fara að bræða loðnu í byrjun desember. Enda eru loðnubræðslur líka mjög lélegur viðskiptavinur raforkuframleiðanda eins og Landsvirkjunar, þar sem þær kaupa raforku á miklum afslætti og einungis til mjög skamms tíma í senn.
Það er því glórulaus fjárfesting að virkja vatnsfall sérstaklega fyrir loðnubræðslu og það gerir enginn án ríkulegs stuðnings úr almannasjóðum eða þá að loftslagsrökin réttlæti það að Landsvirkjun verði beinlínis skylduð af stjórnvöldum til að selja útgerðinni umbeðna raforku á veglegum afslætti.
Næsta upphlaup í raforkuumræðunni leiddi síðan forstjóri Landsnets, sem vandar nú ekki alltaf til verka. Til marks um það má nefna að þetta opinbera fyrirtæki hefur verið gert afturreka með hækkanir á verðskrám, orðið uppvíst að mikilvægum staðreyndavillum í áætlunum, reynt að leyna gögnum fyrir almenningi og „týnt“ 28 milljarða króna kostnaðaráætlun.
Núna flutti forstjórinn þjóðinni hræðsluáróður um að raforkuskortur á Íslandi gæti orðið viðvarandi og hvatti almenning til að spara rafmagn! Ummælin tengdust fréttum af því að stefnt hefði í lokun lítillar sundlaugar á Vestfjörðum, allt þar til að viðkomandi bæjarráð ákvað að stóla ekki lengur á umframorku á afsláttarkjörum og kaupa forgangsorku fullu verði. Vandinn var því ekki orkuskortur, heldur ákvæði í orkukaupasamningum. Sú spurning stendur því nú upp á stjórnmálamenn hvort skylda eigi Landsvirkjun til að skaffa orku til hitaveitu á köldum svæðum á kjörum sem standast samanburð við önnur landsvæði. Þeir hafa hins vegar verið á annarri vegferð á undanförnum árum með markaðsvæðingu raforkukerfisins sem færist sífellt fjær hugmyndum um samfélagslega þjónustu og ábyrgð.
Um miðjan febrúar kynnti Landsvirkjun glæsilegan ársreikning síðasta árs og þar kemur m.a. fram að rekstrartekjur jukust um rúm 23% frá fyrra ári og hafa aldrei verið meiri í sögu fyrirtækisins. Enda er Landsvirkjun nú í draumastöðu orkusalans, þar sem heimsmarkaðsverð á áli er í hæstu hæðum á sama tíma og stóriðjuver víða um heim neyðist til að draga úr framleiðslu vegna gríðarlegrar verðhækkunar raforku. Alþjóðlega orkukreppan bitnar ekki eins á íslenskri stóriðju og hún getur því nýtt hátt álverð til að auka framleiðslu sína og kaupir þar af leiðandi alla þá orku sem Landsvirkjun hefur á boðstólnum. Íslensku álfyrirtækin eru í svo góðri stöðu um þessar mundir að þau stefna að stækkunum, eins og fullyrt er í nýrri skýrslu umhverfisráðuneytisins um orkumarkaðinn.
Forstjóri Landsvirkjunar virðist svo áfram um að verða við óskum stóriðjunnar um aukna raforku að fyrirtækið hefur opinberlega lýst því yfir að það sækist eftir að gjörnýta Þjórsá niður í Urriðafoss, auk þess sem það sækist nú eftir að færa Skjálfandafljót og Jökulárnar í Skagafirði úr verndarflokki Rammaáætlunar. Forstjórinn klæðir kröfuna vissulega í grænan búning óraunhæfra orkuskipta, m.a. millilandaflugs og útflutning rafeldsneytis, en það er öllum augljóst að áróðurstrommur Landsvirkjunar eru nú barðar svo hátt og ört vegna stöðunnar á hrávörumörkuðum og orkukreppu sem nú skekur erlenda stóriðju.
Það eru vissulega margar mikilvægar spurningar tengdar orkumálum sem stjórnmálamenn standa frammi fyrir um þessar mundir, en hvort hér stefni í orkuskort er ekki ein þeirra. Það er ótti sem Landsvirkjun og virkjanaiðnaðurinn breiðir nú út í áróðursskyni en á ekkert erindi í umræðu sem þarf að vera bæði upplýst og yfirveguð og fjalla um samfélagslegar skyldur Landsvirkjunar og kosti og galla samkeppnisvæðingar raforkumarkaðarins. Náttúruverndarhreyfingin leggur sitt af mörkum í þeirri umræðu, þ.á.m. með Náttúruverndarþingi 19. mars næstkomandi. Áhugasamir eru hvattir til að mæta þangað og leggja sitt lóð á vogarskálina.
Í tilkynningu Landsvirkjunar 19. nóvember var því síðan lýst að viðskiptavinir fyrirtækisins hefðu jafnt og þétt aukið raforkunotkun sína og keyrðu flestir „á fullum afköstum“. Raforkukerfið væri því þá þegar orðið nær „fullnýtt“. Þegar við þetta bættist svo lélegt vatnsár þá átti ekki að koma neinum á óvart að Landsvirkjun ætti ekki til umframorku á afsláttarkjörum þegar útgerðarmenn vildu fara að bræða loðnu í byrjun desember. Enda eru loðnubræðslur líka mjög lélegur viðskiptavinur raforkuframleiðanda eins og Landsvirkjunar, þar sem þær kaupa raforku á miklum afslætti og einungis til mjög skamms tíma í senn.
Það er því glórulaus fjárfesting að virkja vatnsfall sérstaklega fyrir loðnubræðslu og það gerir enginn án ríkulegs stuðnings úr almannasjóðum eða þá að loftslagsrökin réttlæti það að Landsvirkjun verði beinlínis skylduð af stjórnvöldum til að selja útgerðinni umbeðna raforku á veglegum afslætti.
Næsta upphlaup í raforkuumræðunni leiddi síðan forstjóri Landsnets, sem vandar nú ekki alltaf til verka. Til marks um það má nefna að þetta opinbera fyrirtæki hefur verið gert afturreka með hækkanir á verðskrám, orðið uppvíst að mikilvægum staðreyndavillum í áætlunum, reynt að leyna gögnum fyrir almenningi og „týnt“ 28 milljarða króna kostnaðaráætlun.
Núna flutti forstjórinn þjóðinni hræðsluáróður um að raforkuskortur á Íslandi gæti orðið viðvarandi og hvatti almenning til að spara rafmagn! Ummælin tengdust fréttum af því að stefnt hefði í lokun lítillar sundlaugar á Vestfjörðum, allt þar til að viðkomandi bæjarráð ákvað að stóla ekki lengur á umframorku á afsláttarkjörum og kaupa forgangsorku fullu verði. Vandinn var því ekki orkuskortur, heldur ákvæði í orkukaupasamningum. Sú spurning stendur því nú upp á stjórnmálamenn hvort skylda eigi Landsvirkjun til að skaffa orku til hitaveitu á köldum svæðum á kjörum sem standast samanburð við önnur landsvæði. Þeir hafa hins vegar verið á annarri vegferð á undanförnum árum með markaðsvæðingu raforkukerfisins sem færist sífellt fjær hugmyndum um samfélagslega þjónustu og ábyrgð.
Um miðjan febrúar kynnti Landsvirkjun glæsilegan ársreikning síðasta árs og þar kemur m.a. fram að rekstrartekjur jukust um rúm 23% frá fyrra ári og hafa aldrei verið meiri í sögu fyrirtækisins. Enda er Landsvirkjun nú í draumastöðu orkusalans, þar sem heimsmarkaðsverð á áli er í hæstu hæðum á sama tíma og stóriðjuver víða um heim neyðist til að draga úr framleiðslu vegna gríðarlegrar verðhækkunar raforku. Alþjóðlega orkukreppan bitnar ekki eins á íslenskri stóriðju og hún getur því nýtt hátt álverð til að auka framleiðslu sína og kaupir þar af leiðandi alla þá orku sem Landsvirkjun hefur á boðstólnum. Íslensku álfyrirtækin eru í svo góðri stöðu um þessar mundir að þau stefna að stækkunum, eins og fullyrt er í nýrri skýrslu umhverfisráðuneytisins um orkumarkaðinn.
Forstjóri Landsvirkjunar virðist svo áfram um að verða við óskum stóriðjunnar um aukna raforku að fyrirtækið hefur opinberlega lýst því yfir að það sækist eftir að gjörnýta Þjórsá niður í Urriðafoss, auk þess sem það sækist nú eftir að færa Skjálfandafljót og Jökulárnar í Skagafirði úr verndarflokki Rammaáætlunar. Forstjórinn klæðir kröfuna vissulega í grænan búning óraunhæfra orkuskipta, m.a. millilandaflugs og útflutning rafeldsneytis, en það er öllum augljóst að áróðurstrommur Landsvirkjunar eru nú barðar svo hátt og ört vegna stöðunnar á hrávörumörkuðum og orkukreppu sem nú skekur erlenda stóriðju.
Það eru vissulega margar mikilvægar spurningar tengdar orkumálum sem stjórnmálamenn standa frammi fyrir um þessar mundir, en hvort hér stefni í orkuskort er ekki ein þeirra. Það er ótti sem Landsvirkjun og virkjanaiðnaðurinn breiðir nú út í áróðursskyni en á ekkert erindi í umræðu sem þarf að vera bæði upplýst og yfirveguð og fjalla um samfélagslegar skyldur Landsvirkjunar og kosti og galla samkeppnisvæðingar raforkumarkaðarins. Náttúruverndarhreyfingin leggur sitt af mörkum í þeirri umræðu, þ.á.m. með Náttúruverndarþingi 19. mars næstkomandi. Áhugasamir eru hvattir til að mæta þangað og leggja sitt lóð á vogarskálina.
1. nóv. 2021
Um stjórnarmyndun, rammaáætlun og orkuskipti
Nú stendur yfir linnulaus virkjanaáróður í tengslum við stjórnarmyndunarviðræður. Maður opnar varla dagblað eða kveikir á sjónvarpi án þess að rekast á viðtöl við formenn Sjálfstæðisflokks og Framsóknarflokks eða forstjóra orkufyrirtækja um knýjandi þörf fyrir stórfelldar virkjanaframkvæmdir svo hægt verði að skipta bílaflotanum okkar yfir á rafmagn. Fyrstur reið á vaðið formaður Framsóknarflokksins sem sagði að hraða þyrfti orkuskiptum og það kallaði á meiri orku. Flokkurinn sem rak letilega kosningabaráttu með barnamálaráðherra og 60 þúsund króna frístundastyrk í forgrunni kastaði nú af sér sauðagærunni og leggur að því er virðist alla áherslu á virkjanmál í stjórnarmyndunarviðræðum. Flóðgáttir virkjanaáróðurs höfðu nú opnast og forstjóri Landsvirkjunar sagði ljóst að Íslendingar þyrftu að virkja meira til að ná markmiðum sínum í loftslagsmálum og að rammaáætlun væri komin á endastöð. Þá var röðin komin að forstjóra HS Orku sem sagði í viðtali að það væri nauðsynlegt að virkja meira ef anna ætti eftirspurn eftir „rafbílum og umhverfisvænum iðnaði.“ Og flokksbróðir orkuforstjórans, formaður Sjálfstæðisflokksins og fjármálaráðherra, hafði lært hver línan væri og lýsti því yfir að það þyrfti að gera eitthvað í því „þunglamalega“ fyrirkomulagi sem rammaáætlun sé þegar taka þurfi ákvörðun um „græna orku“. Iðnaðarráðherra og varaformaður Sjálfstæðisflokksins sagði síðan að til að ná markmiðum um orkuskipti þyrfti að vera til raforka og fylgdi því síðan eftir með tísti um að andstaða við virkjanaframkvæmdir væri „frekja“. Þannig hafði Sjálfstæðiflokkurinn líka kastað af sér hófsemdargervi kosningabaráttunnar og var kominn í sama ham og árið 2012 þegar formaðurinn sagði: „Öfgamenn í umhverfismálum eru hreinlega að taka orkumál á Íslandi, og þar með verðmætasköpun til langrar framtíðar, í gíslingu.“ Forystu Sjálfstæðisflokksins getur orðið svo vandræðalega dramatísk þegar verja þarf hagsmuni stórfyrirtækja.
En hver ætli staðan sé í raun og veru? Eins og sjá má á myndinni hér að neðan fórum fyrst að virkja af kappi á áttunda áratugnum og á árunum 1969 til 1982 óx virkjanaaflið hjá okkur úr 128 MW í 771 MW. Síðan hægðist aðeins á en vaxtaskeið hófst að nýju í kringum 1997 og hefur í raun staðið óslitið síðan, en ég skipti skeiðinu upp í þrjú tímabil til að geta greint þróunina betur og tek Kárahnjúkavirkjun út fyrir sviga þar sem hún er af slíkri yfirstærð að hún skekkir allan samanburð. Tímabilið sem hófst 1997 má segja að standi fram til 2007 og á þeim tíma fór virkjanaaflið úr 960 MW í 1.642 MW. Næsta hefðbundna vaxtarskeið hefst árið 2008 með tilkomu Hellisheiðarvirkjunar og nær til ársins 2020. Á þessu tólf ára tímabili fór virkjanaaflið úr 2.353 MW í 3.000 MW. Þannig getum við borið þessi tímabil saman:
1969-1982: 643 MW (49 MW að meðaltali á ári)
1997-2007: 682 MW (68 MW að meðaltali á ári)
2008-2020: 647 MW (53 MW að meðaltali á ári)
Ef við tökum svo fyrir tímabilið sem formaður Sjálfstæðisflokksins sagði að „öfgafólk í umhverfismálum“ hefði tekið í gíslingu, þ.e. 2012-2020, þá hefur vöxtur í virkjanaafli verið 450 MW, eða 56 MW á ári, þ.e. meiri meðaltalsvöxtur en á fyrri „venjulegum“ vaxtatímabilum í virkjanasögu Íslendinga. Það eru nú allar öfgarnar. En það þjónar hagsmunum orkufyrirtækjanna og talsmönnum þeirra á Alþingi að ljúga að þjóðinni að hér sé stöðnun í orkumálum, jafnvel orkuskortur. Þessi stöðugi vöxtur, sem nú hefur staðið í um aldarfjórðung, hefur gert það að verkum að við trónum lang efst á listum yfir orkunotkun per íbúa, með tvöfalt meiri raforkunotkun en sú þjóð sem kemur næst á eftir okkur á listanum. Og á lista yfir svonefnda orkukræfni þjóða erum við líka sér á báti, en við þurfum meira en tvöfalt orkumagn en aðrar þjóðir sem við berum okkur gjarnan við til að skapa 1$ í landsframleiðslu. Hagkerfið okkar er þannig útþanið af raforku.
Eins og ég nefndi að ofan hefur það einkennt virkjanaáróðurinn í tengslum við yfirstandandi stjórnarmyndunarviðræður að það þurfi að hefja stórfelldar virkjanaframkvæmdir til að geta farið í orkuskipti í samgöngum. En er það svo? Forstjóri Orkuveitu Reykjavíkur heldur því fram að nú þegar sé næg orka í kerfinu til að anna eftirspurn rafmagnsbíla til 2030. Í orkuspá Orkustofnunar er gert ráð fyrir að auka þurfi virkjanaaflið um 161 MW til 2030 og 576 MW til 2060 (rauðir punktar í mynd að neðan). Samorka, samráðsfélag orkufyrirtækja, gerir ráð fyrir því að þörfin sem fylgi orkuskiptum til 2030 sé 300 MW (grái punkturinn). Þetta ætti ekki að skapa okkur nokkurn vanda í ljósi þess að samkvæmt virkjanaflokki rammaáætlunar II, sem þegar hefur verið samþykkt, verður hægt að bæta 671 MW við kerfið (grænn punktur) og samkvæmt rammaáætlun III, sem umhverfisráðherra hefur lagt fram, opnast möguleiki á að virkja önnur 675 MW (blár punktur). Fyrir utan rammaáætlun hefur Landsvirkjun svo boðað stækkun þriggja virkjana sem eru nú þegar í rekstri og við það myndu bætast 210 MW við kerfið án nokkurra umhverfisáhrifa. Miðað við þetta ætti öllum að vera ljóst að það er engin rökrétt ástæða til að tala um skort á orku til rafvæðingar bílaflotans. Samt velur forysta Sjálfstæðisflokksins að ásaka fólk um frekju ef það kaupir áróður orkufyrirtækjanna ekki gagnrýnislaust.
Annað sem einkennir áróðursstríð orkufyrirtækjanna núna er krafa um afnám rammaáætlunar. Nýjasta rammaáætlunin sem nú er í gildi var sett fram og samþykkt af vinstristjórn Samfylkingar og VG árið 2012, en í henni voru níu virkjanir í virkjanaflokki sem myndu bæta, eins og áður segir, 671 MW við kerfið. Það er u.þ.b. sama viðbót og á vaxtaskeiðinu 1997-2007. Sjálfstæðisflokkurinn komst síðan í ríkisstjórn árið 2013 og hefur setið þar síðan, en á þeim tíma hefur ný rammaáætlun ekki komist í gegnum þingið, fyrir utan eina 93 MW virkjun sem var viðbót við gildandi rammaáætlun vinstristjórnarinnar. Þrír umhverfisráðherrar í ríkisstjórnum Sjálfstæðisflokksins hafa síðan lagt fram tillögu að rammaáætlun 3 með átta virkjanir í virkjanaflokki með samanlagt 657 MW virkjanaafl. En allir þessir umhverfisráðherrar, úr röðum Framsóknarflokksins, Bjartrar framtíðar og nú síðast Vinstri-grænna, hafa verið stöðvaðir með málið á Alþingi. Og hvað er það sem hefur stoppað þá? Ekki eru það þingmenn VG, en landsfundur flokksins samþykkti nú í sumar stjórnmálaályktun þar sem segir að ljúka þurfi afgreiðslu 3. áfanga rammaáætlunar. Og í Silfri RÚV í gær sagði framkvæmdastjóri Landverndar að það væri sannarlega ekki þrýstingur frá náttúruverndargeiranum sem hefði orðið til þess að rammaáætlun er ekki samþykkt. Hún yrði því að giska á að það væru kostir í rammaáætlun 3 sem falla í verndarflokk eða biðflokk sem orkugeirinn væri ósáttur við. Þá erum við líklega komin að kjarna málsins - orkufyrirtækin sætta sig ekki við að Jökulárnar í Skagafirði, Hólmsá í Skaftárhreppi og Skjálfandafljót verði verndaðar. Náttúruverndarfólk virðist flest hafa sætt sig við þá málamiðlun sem fólst í rammaáætlun, að mjög umdeildar virkjanir féllu í virkjanaflokk, t.d. Bjarnarflag við Mývatn, Skrokkalda á miðju hálendinu, Eldvörp á Reykjanesi og Hvalárvirkjun. En ásælni orkufyrirtækjanna í stóru vatnasviðin koma í veg fyrir að þau geti orðið hluti af sáttinni og þess vegna hafa þingflokkar Sjálfstæðisflokks komið í veg fyrir að rammaáætlun sé samþykkt á Alþingi. Það er því holur hljómur í því þegar formaður flokksins segir að rammaáætlun sé í hnút, þegar það er hann sjálfur sem hefur bundið hnútinn.
Tóku öfgamenn orkumál í gíslingu?
En hver ætli staðan sé í raun og veru? Eins og sjá má á myndinni hér að neðan fórum fyrst að virkja af kappi á áttunda áratugnum og á árunum 1969 til 1982 óx virkjanaaflið hjá okkur úr 128 MW í 771 MW. Síðan hægðist aðeins á en vaxtaskeið hófst að nýju í kringum 1997 og hefur í raun staðið óslitið síðan, en ég skipti skeiðinu upp í þrjú tímabil til að geta greint þróunina betur og tek Kárahnjúkavirkjun út fyrir sviga þar sem hún er af slíkri yfirstærð að hún skekkir allan samanburð. Tímabilið sem hófst 1997 má segja að standi fram til 2007 og á þeim tíma fór virkjanaaflið úr 960 MW í 1.642 MW. Næsta hefðbundna vaxtarskeið hefst árið 2008 með tilkomu Hellisheiðarvirkjunar og nær til ársins 2020. Á þessu tólf ára tímabili fór virkjanaaflið úr 2.353 MW í 3.000 MW. Þannig getum við borið þessi tímabil saman:
1969-1982: 643 MW (49 MW að meðaltali á ári)
1997-2007: 682 MW (68 MW að meðaltali á ári)
2008-2020: 647 MW (53 MW að meðaltali á ári)
Ef við tökum svo fyrir tímabilið sem formaður Sjálfstæðisflokksins sagði að „öfgafólk í umhverfismálum“ hefði tekið í gíslingu, þ.e. 2012-2020, þá hefur vöxtur í virkjanaafli verið 450 MW, eða 56 MW á ári, þ.e. meiri meðaltalsvöxtur en á fyrri „venjulegum“ vaxtatímabilum í virkjanasögu Íslendinga. Það eru nú allar öfgarnar. En það þjónar hagsmunum orkufyrirtækjanna og talsmönnum þeirra á Alþingi að ljúga að þjóðinni að hér sé stöðnun í orkumálum, jafnvel orkuskortur. Þessi stöðugi vöxtur, sem nú hefur staðið í um aldarfjórðung, hefur gert það að verkum að við trónum lang efst á listum yfir orkunotkun per íbúa, með tvöfalt meiri raforkunotkun en sú þjóð sem kemur næst á eftir okkur á listanum. Og á lista yfir svonefnda orkukræfni þjóða erum við líka sér á báti, en við þurfum meira en tvöfalt orkumagn en aðrar þjóðir sem við berum okkur gjarnan við til að skapa 1$ í landsframleiðslu. Hagkerfið okkar er þannig útþanið af raforku.
Hvað þurfum við mikla orku fyrir orkuskipti?
Eins og ég nefndi að ofan hefur það einkennt virkjanaáróðurinn í tengslum við yfirstandandi stjórnarmyndunarviðræður að það þurfi að hefja stórfelldar virkjanaframkvæmdir til að geta farið í orkuskipti í samgöngum. En er það svo? Forstjóri Orkuveitu Reykjavíkur heldur því fram að nú þegar sé næg orka í kerfinu til að anna eftirspurn rafmagnsbíla til 2030. Í orkuspá Orkustofnunar er gert ráð fyrir að auka þurfi virkjanaaflið um 161 MW til 2030 og 576 MW til 2060 (rauðir punktar í mynd að neðan). Samorka, samráðsfélag orkufyrirtækja, gerir ráð fyrir því að þörfin sem fylgi orkuskiptum til 2030 sé 300 MW (grái punkturinn). Þetta ætti ekki að skapa okkur nokkurn vanda í ljósi þess að samkvæmt virkjanaflokki rammaáætlunar II, sem þegar hefur verið samþykkt, verður hægt að bæta 671 MW við kerfið (grænn punktur) og samkvæmt rammaáætlun III, sem umhverfisráðherra hefur lagt fram, opnast möguleiki á að virkja önnur 675 MW (blár punktur). Fyrir utan rammaáætlun hefur Landsvirkjun svo boðað stækkun þriggja virkjana sem eru nú þegar í rekstri og við það myndu bætast 210 MW við kerfið án nokkurra umhverfisáhrifa. Miðað við þetta ætti öllum að vera ljóst að það er engin rökrétt ástæða til að tala um skort á orku til rafvæðingar bílaflotans. Samt velur forysta Sjálfstæðisflokksins að ásaka fólk um frekju ef það kaupir áróður orkufyrirtækjanna ekki gagnrýnislaust.
Er rammaáætlun komin á endastöð?
Annað sem einkennir áróðursstríð orkufyrirtækjanna núna er krafa um afnám rammaáætlunar. Nýjasta rammaáætlunin sem nú er í gildi var sett fram og samþykkt af vinstristjórn Samfylkingar og VG árið 2012, en í henni voru níu virkjanir í virkjanaflokki sem myndu bæta, eins og áður segir, 671 MW við kerfið. Það er u.þ.b. sama viðbót og á vaxtaskeiðinu 1997-2007. Sjálfstæðisflokkurinn komst síðan í ríkisstjórn árið 2013 og hefur setið þar síðan, en á þeim tíma hefur ný rammaáætlun ekki komist í gegnum þingið, fyrir utan eina 93 MW virkjun sem var viðbót við gildandi rammaáætlun vinstristjórnarinnar. Þrír umhverfisráðherrar í ríkisstjórnum Sjálfstæðisflokksins hafa síðan lagt fram tillögu að rammaáætlun 3 með átta virkjanir í virkjanaflokki með samanlagt 657 MW virkjanaafl. En allir þessir umhverfisráðherrar, úr röðum Framsóknarflokksins, Bjartrar framtíðar og nú síðast Vinstri-grænna, hafa verið stöðvaðir með málið á Alþingi. Og hvað er það sem hefur stoppað þá? Ekki eru það þingmenn VG, en landsfundur flokksins samþykkti nú í sumar stjórnmálaályktun þar sem segir að ljúka þurfi afgreiðslu 3. áfanga rammaáætlunar. Og í Silfri RÚV í gær sagði framkvæmdastjóri Landverndar að það væri sannarlega ekki þrýstingur frá náttúruverndargeiranum sem hefði orðið til þess að rammaáætlun er ekki samþykkt. Hún yrði því að giska á að það væru kostir í rammaáætlun 3 sem falla í verndarflokk eða biðflokk sem orkugeirinn væri ósáttur við. Þá erum við líklega komin að kjarna málsins - orkufyrirtækin sætta sig ekki við að Jökulárnar í Skagafirði, Hólmsá í Skaftárhreppi og Skjálfandafljót verði verndaðar. Náttúruverndarfólk virðist flest hafa sætt sig við þá málamiðlun sem fólst í rammaáætlun, að mjög umdeildar virkjanir féllu í virkjanaflokk, t.d. Bjarnarflag við Mývatn, Skrokkalda á miðju hálendinu, Eldvörp á Reykjanesi og Hvalárvirkjun. En ásælni orkufyrirtækjanna í stóru vatnasviðin koma í veg fyrir að þau geti orðið hluti af sáttinni og þess vegna hafa þingflokkar Sjálfstæðisflokks komið í veg fyrir að rammaáætlun sé samþykkt á Alþingi. Það er því holur hljómur í því þegar formaður flokksins segir að rammaáætlun sé í hnút, þegar það er hann sjálfur sem hefur bundið hnútinn.
Gerast áskrifandi að:
Færslur (Atom)