29. jún. 2015

Það er dýrt að vera ungur og fátækur

Við teljum okkur trú um að velferðarkerfið okkar dragi úr stéttaskiptingu, meðal annars með því að veita öllum tækifæri til háskólanáms. Raunin er hins vegar sú að núverandi fyrirkomulag velferðarkerfisins, í formi námslána, elur á misskiptingu.

Námslánakerfinu hefur verið breytt með reglulegu millibili og jafnan í þá veruna að skerða kjör lánþega, herða aðeins kverkatakið á unga fólkinu sem er látið greiða fyrir óráðsíu þeirra sem eldri eru. Verðtrygging var sett á lánin 1976, en fram að því höfðu lánin í raun verið styrkur, og hámarks endurgreiðslutími hækkaði í 20 ár. Árið 1982 var svo hámarks endurgreiðslutími lengdur úr 20 árum í 40 ár og þar með opnað á að lánþegar sætu uppi með afborganir af námslánum inn í ellina. Það var síðan árið 1992 sem námslánaþegar fengu virkilega að kenna á því. Þá var hlutfall afborgana af launum hækkað úr 3,75% í 4,75%, 1% vextir voru settir á lánin með heimild til hækkunar í 3% og það sem var líklega verst – hámarkstími verðtryggðra afborgana lána var afnuminn.

Lögin frá 1992 hafa gert það að verkum að margt ungt fólk sér ekki fram á að ljúka við að greiða upp námslánin sín, jafnvel þótt það nái hárri elli. Það má því gera ráð fyrir að um og upp úr 2045 muni fjöldi fólks nýta stóran hluta af lífeyrisgreiðslum sínum til að greiða afborganir af námslánum! Jafnvel Bretum og Bandaríkjamönnum hefur ekki dottið í hug að koma á svona sjúku námslánkerfi og takmarka afborganir námslána við tíu til þrjátíu ár. Um óhagstæðan samanburð íslenska kerfisins við það norska má svo lesa í nýlegum pistli eftir Gunnar Smára Egilsson.

Ofan á verri lánskjör hefur síðan bæst sú þróun að fjöldi fólks greiðir orðið há gjöld fyrir háskólanám, samkeppni um vel launuð störf að loknu námi hefur harðnað og ungu fólki reynist orðið erfiðara að komast í uppgripastörf með námi. Allt þetta, auk gengishruns íslensku krónunnar, verðbólgu og verðtryggingar, hefur gert það að verkum að námslánsskuldir hækkuðu úr 103 milljörðum króna árið 2009 í 213 milljarða árið 2013. Fram hefur komið að rúm 34% félagsmanna BHM skulda 5 milljónir eða meira í námslán og að dæmigerður háskólamenntaður launþegi eyði tæpum mánaðarlaunum í endurgreiðslu námslána á hverju ári. Nýverið var greint frá því að munur á ráðstöfunartekjum þeirra sem eingöngu hafa lokið grunnskólaprófi og þeirra sem lokið hafa háskólaprófi sé minnstur á Íslandi af öllum Evrópulöndum. Sé síðan tekið tillit til afborgana námslána má væntanlega gera ráð fyrir að kaupmáttur háskólafólks sé jafnvel lægri en annarra hópa í samfélaginu.

Sjálfur skuldaði ég Lánasjóði íslenskra námsmanna (LÍN) 3 milljónir að loknu framhaldsnámi við erlendan háskóla. Á sjö árum hef ég greitt 1,8 milljón af láninu en skulda nú þrátt fyrir það 2,5 milljónir. Gróft reiknað mun ég því á endanum greiða 11 milljónir króna fyrir 3 milljóna króna lán og það gæti tekið mig 42 ár að greiða lánið niður. Ég kvarta ekki, en það fer samt sem áður í taugarnar á mér þegar formaður Sjálfstæðisflokksins lýsir ástandinu þannig að önnur hver króna sem tekin sé að láni hjá LÍN sé í raun og veru styrkur til lánþegans vegna þess hversu lánakjörin séu hagstæð. Maður þarf að hafa mjög séríslenskt hagfræðilegt sjónarhorn á tilveruna til að komast að þessari niðurstöðu.

Vissulega er rekstur LÍN nokkuð vandasamur. Í fyrsta lagi fær ákveðinn hópur lánþega undanþágur frá afborgunum námslána vegna skertrar greiðslugetu og örorku, eða um 10% lánþega. Líklegt er að 90% fjölgun öryrkja frá árinu 1999 til 2015 hafi haft neikvæð áhrif á afkomu sjóðsins. Í öðru lagi fer þeim fjölgandi sem ná aldrei að greiða upp námslán, annars vegar vegna lágra launa hér á landi og hins vegar vegna þess að lánsupphæðir fara hækkandi vegna hárra skólagjalda, ónýtrar krónu og aukinnar kröfu atvinnulífsins um meistaranám. Og í þriðja lagi má nefna aukið álag á fjárhag sjóðsins eftir að miklum fjölda atvinnulausra var vísað í háskólanám í kjölfar hrunsins. Allt þetta gerir rekstur sjóðsins erfiðan. En það er óheiðarlegt að gera eins og fjármálaráðherra sem túlkar námslán sem einhverskonar gjafagjörning til þeirra sem þó standa í fullum skilum við sjóðinn.

Stór hluti íslenskra heimila hefur upplifað það á undanförnum árum að útgjöld vaxa umfram tekjur. Ótímabundin verðtryggð námslán eru hluti af því vandamáli og sífellt fleiri sjá fram á að þeim dugar ekki ævin til að greiða niður námslán. Það hefur margskonar neikvæð áhrif. Í fyrsta lagi dregur það úr kaupmætti í samfélaginu þegar nærri því heil mánaðarlaun háskólamenntaðra renna á ári hverju í afborganir til þeirra sem fjármagna LÍN. Þeim peningum yrði miklu betur varið t.d. í verslun og þjónustu þar sem þeir myndu skapa aukinn kraft. Í öðru lagi elur námslánakerfið á stéttaskiptingu þar sem þeir sem neyðast til að taka námslán taka á sig aukna verðtryggða greiðslubyrði út ævina á meðan hinir sem koma af efnameiri heimilum eru lausir við þessar byrðar. Og þeir sem fá hæstu launin að námi loknu greiða lánin hraðast niður og sleppa þar af leiðandi við miklar vaxtagreiðslur á meðan lægra launað fólk situr uppi með gríðarlegar vaxtagreiðslur og dæmir sig jafnvel til fátæktar á gamals aldri. Aukin misskipting dregur síðan þróttinn úr hagkerfinu og slítur sundur þræðina sem hafa haldið okkur sæmilega samstíga í gegnum tíðina.

Það var því laukrétt sem Halldóra Geirharðsdóttir sagði þegar hún tók við Grímunni nýverið, samfélagið er að halla sér of mikið í þá átt að fólk þurfi að eiga meiri og meiri pening til að börnin þeirra eigi framtíð í þessu landi.