Sjálfbær þróun er hugtak sem mikið hefur verið fjallað um á undanförnum árum, ekki síst í kjölfar efnahagshrunsins, mikilla verðhækkana á hráefnum og vaxandi vistkreppu. Þrátt fyrir mjög aukið vægi sjálfbærrar þróunar í umræðunni virðast fáir þekkja merkingu hugtaksins nema að mjög takmörkuðu leyti. Margir þekkja grundvallarskilgreininguna sem birtist í skýrslunni Sameiginleg framtíð okkar: „Sjálfbær þróun er þróun sem fullnægir þörfum samtíðarinnar án þess að skerða möguleika komandi kynslóða til að fullnægja sínum þörfum.“ Þetta lætur vel í eyrum en er samt ekki fullnægjandi skýring á hugtaki sem ratað hefur inn í stjórnarsáttmála og námskrár skóla og kann að rata inn í stjórnarskrá.
Sjálfbær þróun er viðbragð við framfaraspretthlaupi mannkyns sem hófst með iðnbyltingunni og hefur staðið linnulaust síðan. Við gerum okkur ef til vill ekki að fullu grein fyrir því hvernig álag á náttúru og auðlindir hefur aukist síðan við upphaf iðnbyltingar og hvaða áhrif það mun hafa á líf á Jörðinni. Þess vegna er gott að hafa í huga orð breska forsætisráðherrans Winston Churchill, sem sagði að því lengra aftur sem maður liti, því lengra fram í tímann sæi maður. Ef við horfum aftur um nokkra áratugi sjáum við talsverðar breytingar á mannfjölda og á samskiptum manns og náttúru, en ef við lítum þúsundir eða milljónir ára aftur í tímann sjáum við að algjör grundvallarbreyting er að verða á sambandi manns og náttúru með veldisvexti í nýtingu auðlinda og mannfjölda.
Það tók mannkynið um tvær milljónir ára, til ársins 1820, að fylla fyrsta milljarðinn. Það tók hins vegar ekki nema 180 ár að sexfalda þá tölu. Að sama skapi sjöfaldaðist hagkerfi heimsbyggðarinnar á einungis hálfri öld frá 1950 til 2000. Orsaka þessara miklu breytinga er einna helst að leita í tækniframförum, ekki síst á sviði orkunotkunar. Allt fram á 19. öld byggði mannskepnan um 70% af orkunotkun sinni á eigin vöðvaafli. Þá var þrælahald skilvirkasta leiðin til að afla veraldlegra auðæfa. Iðnbyltingin breytti þessu og orkunotkun mannkyns þrefaldaðist á 19. öld með tilkomu gufuvélarinnar og hún þrettánfaldaðist á 20. öld með tilkomu sprengihreyfilsins. Í upphafi 20. aldar voru framleiddar 150 milljónir olíutunna á ári en í lok aldarinnar var ársframleiðslan 28 milljarðar tunna!
Í ljósi mannfjölgunar og aukinnar orkunotkunar er óhætt að fullyrða að enginn annar tími í sögu mannkyns jafnist á við 20. öldina. Þá urðu algjörar grundvallarbreytingar á sambandi manns og náttúru, sér í lagi í kjölfar síðari heimsstyrjaldar. Okkur hefur því vart gefist tóm til að átta okkur á hinni nýju heimsmynd og þeim afleiðingum sem henni fylgja. Kastljósinu hefur eðlilega verið beint að jákvæðum hliðum framfaraspretthlaupsins, t.d. aukinni framleiðslu matvæla, hækkun meðalaldurs og greiðari samgangna. En neikvæðar hliðar framfaraspretthlaupsins eru til staðar og fara stækkandi. Þannig hefur mengun vaxið mikið, jarðvegs- og sjávarauðlindir þverra, regnskógar minnka og alvarlegar breytingar eru að verða á vistkerfum jarðar, t.d. með eyðingu ósonlagsins, hlýnun loftslags og súrnun sjávar. Þessi þróun nefnist einu orði vistkreppa.
Það er mín skoðun að sjálfbær þróun spretti upp úr jarðvegi pólitískrar grasrótar sem viðbragð við vistkreppunni og því óréttlæti sem komandi kynslóðir og þjóðir þróunarlandanna verða fyrir af hennar völdum. Sjálfbær þróun er því sambærileg öðrum hugmyndastefnum sem hafa komið fram í kjölfar iðnbyltingar til að lagfæra gallað ástand samfélaga og til varnar jafnrétti. Þannig börðust afnámssinnar gegn þrælahaldi og fyrir jöfnum rétti kynþátta allt frá 18. öld og fram til dagsins í dag í einhverri mynd, jafnaðarstefnan mótaðist á 19. öld og hafði það að markmiði að draga úr misskiptingu auðs og kvenfrelsisstefnan hafði mikil áhrif á 19. og 20. öld við að jafna rétt kynjanna. Sjálfbær þróun er jafnréttisbarátta 21. aldarinnar með áherslu á jafnan rétt kynslóðanna til umhverfisgæða og auðlinda og á efnahagslegt jafnrétti milli þjóða iðnríkja og þróunarríkja. Sjálfbær þróun er nýr áfangi í jafnréttisbaráttu sem staðið hefur um aldir.
(Greinin birtist fyrst í Fréttablaðinu 25. maí 2011).